Pozostając w temacie podziału zaburzeń integracji sensorycznej, tym razem chciałabym przybliżyć Państwu specyfikę dysfunkcji motorycznych (ruchowych) o podłożu sensorycznym. Zaburzenia te mogą być spowodowane nieprawidłowym sprzężeniem zwrotnym z systemu przedsionkowego (zmysłu równowagi) oraz proprioceptywnego (czucie ciała), a także dotykowego i wzrokowego [1]. Jeżeli powyższe zmysły działają w sposób prawidłowy, wówczas możliwe jest: przyjmowanie prawidłowej postawy ciała, aby wykonać daną aktywność ruchową (tzw. stabilizacja posturalna), utrzymywanie równowagi - zarówno statycznej (w miejscu) oraz dynamicznej (w ruchu), dostosowywanie napięcia mięśniowego, zachowywanie stabilizacji pola widzenia oraz wykonywanie ruchów ciała w sposób skoordynowany i płynny [2].
W obszarze tego rodzaju zaburzenia w teorii integracji sensorycznej wyróżnia się dwa podtypy, mianowicie: zaburzenia posturalne oraz dyspraksję [5, 6]. Z wymienionymi podtypami zaburzeń motorycznych współwystępują trudności z koncentracją uwagi, hamowaniem (tj. nadmierne pobudzenie ośrodkowego układu nerwowego, co często przejawia się w nadruchliwości [3]), niskim poziomie samooceny i braku pewności siebie, jak również w trudnościach natury interpersonalnej [4]. W dalszej części tekstu zostaną one Państwu opisane.
Zaburzenia posturalne
Zaburzenia posturalne przejawiają się w:
nieprawidłowych reakcjach równoważnych,
zakłóconych reakcjach posturalnych w tle,
zakłóconej pracy mięśni,
zaburzonej integracji odruchowej,
dysfunkcjach okoruchowych,
skróconym oczopląsie porotacyjnym [1].
Poniżej, w sposób jak najprostszy, postaram się wyjaśnić i przybliżyć wybrane z wyżej przytoczonych pojęć - przejawów zaburzeń posturalnych. Wyboru dokonałam na podstawie diagnoz, z którymi przychodzą do mnie rodzice dzieci, a więc tych najbardziej popularnych w mojej praktyce zawodowej.
Reakcje równoważne to ruchy, których celem jest utrzymanie bądź przywrócenie równowagi podczas ruchu – niezależnie czy my sami się poruszamy, czy ktoś nami porusza [1]. Dziecko prezentujące słabsze reakcje równoważne, częściej się przewraca, potyka podczas różnego rodzaju aktywności, np. biegania, gry w piłkę, skakania itp. Nierzadko większą trudność sprawia im opanowanie np. jazdy na rowerze, rolkach, deskorolce. Zwykle nie potrafią stać na jednej nodze przez dłuższy czas, zwłaszcza z zamkniętymi oczami. Z reakcjami równoważnymi związane są reakcje obronne – wyprost rąk i prawidłowe zachowanie całego ciała w sytuacji bezpośredniego zagrożenia upadkiem. Dziecko, które cechuje się słabszymi reakcjami równoważnymi i obronnymi, często doświadcza urazów, skaleczeń, ponieważ nie potrafi chronić się przed upadkiem. Naturalną reakcją rodzica na dziecko, które względnie często ma otarte, stłuczone kolana, przewraca się, ulega wypadkom, jest postawa chroniąca. Rodzic chce chronić swoje dziecko przed urazami – co jest jak najbardziej zrozumiałe – jednak tym samym ogranicza mu dostęp do doświadczeń, a w następstwie tego - do wrażeń sensorycznych. Niestety, ale taka postawa może pogłębiać trudności dziecka [1].
Reakcje posturalne w tle to automatyczne, subtelne ruchy ciała. Umożliwiają one precyzyjną i efektywną pracę rąk w trakcie wykonywania celowych czynności. Są one niezbędne szczególnie podczas aktywności tj. np. łapanie, pchanie lub ciągnięcie jakiegoś przedmiotu, a także czytanie i pisanie. Dziecko może mieć trudność z przyjmowaniem i utrzymaniem prawidłowej postawy ciała (szczególnie w pozycji siedzącej przy biurku/stoliku). Zdarza się nawet, że spada z krzesła. Zakłócone reakcje posturalne w tle mają wpływ na jakość i tempo pisania, ponieważ dziecko ma trudność z właściwym ustawianiem i dostosowywaniem położenia swojego ciała do tego, w jaki sposób przesuwa swoje ręce podczas pisania [1].
Zakłócona praca mięśni przy tego rodzaju zaburzenie najczęściej dotyczy obniżonego napięcia mięśniowego (hipotonia), chociaż zdarza się również wzmożone napięcie mięśniowe (hipertonia). Obniżone napięcie mięśniowe charakteryzuje się u dziecka tendencją do podpierania głowy w pozycjach siedzących, szczególnie przy stoliku lub biurku, gdy piszą lub czytają. Hipotonia ma duże znaczenie dla funkcji grafomotorycznych [1]. Pismo dziecka może być niestaranne lub nawet nieczytelne [5]. U dziecka obserwuje się także większą męczliwość podczas zabawy oraz niezgrabność jego ruchów. Zwykle preferują ono statyczne formy aktywności, np. oglądanie telewizji [1].
Dyspraksja
Wyjaśnienie pojęcia dyspraksji jest wyzwaniem, ponieważ w literaturze można spotkać wiele różnych określeń i definicji i w zależności od specjalisty, różnie można ją interpretować [1]. Dyspraksja to inaczej mówiąc dysfunkcje w planowaniu ruchu. To „obniżona zdolność do zaplanowania i wykonania nowej, celowej aktywności ruchowej w nieznanej sytuacji” [7, s. 12]. Inaczej mówiąc, dziecko ma trudność z wyobrażeniem sobie, jak wykonać daną czynność ruchową. Brak umiejętności wyobrażenia sobie takiego planu działania, a więc zaplanowania i wykonania zadań motorycznych (ruchowych) krok po kroku sprawia, że ruchy dziecka są chaotyczne i utrudniają bądź uniemożliwiają mu wykonanie nowego zadania. Zakłócenia planowania motorycznego mogą dotyczyć zarówno małej, jak i dużej motoryki. Szczególne trudności obserwuje się przy ruchach sekwencyjnych. Zakłóceniom planowania motorycznego towarzyszą deficyty w obszarze systemu przedsionkowego i dotykowego (zarówno czucia powierzchniowego, jak i propriocepcji) [7]. O zakłóconym planowaniu motorycznym mówimy tylko i wyłącznie w przypadku dziecka, które rozumie polecenia i instrukcje i nie ma zaburzeń o podłożu neurologicznym (jest w normie intelektualnej) [7].
Do przejawów dyspraksji ruchowej można zaliczyć:
trudności w wykonywaniu czynności samoobsługowych (np. ubieranie i rozbieranie się, zapinanie guzików i suwaków, wiązanie sznurówek itd.),
trudności w opanowaniu czynności wymagających koordynacji ruchowej (np. zabawy z piłką, jazda na rowerze, hulajnodze, pływanie),
ogólną niską sprawność fizyczną,
trudności w wykonywaniu tzw. ruchów imitacyjnych (naśladowczych), a więc
pokazywania przez dziecko, w jaki sposób prasujemy żelazkiem, jak wbijamy
gwoździe, jak podlewamy kwiaty itp.,
trudności z zapamiętaniem planu wykonanego już wcześniej zadania ruchowego,
trudności z modyfikacją nabytych wcześniej umiejętności w trakcie opanowywania nowych aktywności ruchowych (np. dziecko wykonuje zadanie tylko w jeden określony sposób),
zwiększoną męczliwość, wynikająca z tego, że dziecko wykonuje czynności ze zbyt dużym nakładem energii,
zakłócenia koncentracji uwagi (krótki stan skupienia uwagi na zadaniu lub też duża przerzutność uwagi – nie potrafi się skoncentrować na jednej czynności przez dłuższy czas, co chwilę zmienia aktywność),
tendencje do dezorganizacji działania, bałaganu wokół siebie i w otoczeniu,
unikanie gier i zabaw ruchowych,
trudności w opanowaniu podstawowych umiejętności szkolnych, tj. np. pisanie, czytanie, liczenie,
niedojrzałość, labilność emocjonalna (zmienność nastroju),
zaburzenia w schemacie ciała, orientacji kierunkowej i przestrzennej,
trudności z równowagą, czynnościami, tj. przeskakiwanie, huśtanie się, wspinanie,
trudności z obustronną koordynacją,
trudności z precyzją ruchów rąk,
brak odruchu obronnego,
niezgrabność ruchów, tendencja do potykania się, przewracania, a co za tym idzie – kontuzji i urazów,
nieprawidłową dystrybucję napięcia mięśniowego (hipotonia),
zaburzenia artykulacyjne bądź językowe,
zaburzenia grafomotoryczne [7].
Pamiętajcie Państwo, by nie powstrzymywać dzieci przed ich ciekawością poznawczą, doświadczaniem i eksplorowaniem świata. Nie mówmy „Nie biegaj, bo się przewrócisz!”, „Nie wspinaj się tak wysoko, bo spadniesz!”. Pozwólcie mu doświadczać, próbować, popełniać błędy, wyciągać wnioski i… Iść dalej. A jeśli obserwujecie u niego niepokojące objawy, reakcje lub zachowania – nie zwlekajcie, nie czekajcie aż dziecko „wyrośnie” z nich, tylko udajcie się do specjalisty.
Malwina Kocoń
terapeutka SI
Więcej na temat pracy naszych terapeutów zajmujących się Integracją Sensoryczną.
Bibliografia i netografia:
1. Przyrowski, Z. (2015). Kliniczna obserwacja. Warszawa: Empis & Sensum Mobile Sp. z
o.o.
2. https://www.wszpwn.com.pl/pl/salon-metodyczny/zaburzenia-motoryczne-o-podlozu-
sensorycznym.html [dostęp: 12.06.2022 r., godz. 15:49]
3. Mass, V., F. (1998). Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji
sensorycznej. Warszawa: WSiP.
4. Platt, G. (2016). Pokonać dyspraksję. Prosty program ćwiczeń poprawiających
umiejętności ruchowe w domu i w szkole. Gdańsk: Harmonia.
5. Arnwine, B. (2018). Rozpoczynanie terapii integracji sensorycznej. Gdańsk: Grupa
Wydawnicza Harmonia.
6. Przyrowski, Z. (2019). Integracja sensoryczna. Teoria, diagnoza, terapia. Warszawa:
EMPIS.
7. Odowska-Szlachcic, B. (2010). Terapia integracji sensorycznej. Ćwiczenia usprawniające
bazowe układy zmysłowe i korygujące zaburzenia planowania motorycznego. Zeszyt 1.
Gdańsk: Harmonia.