Aby jak najprościej wyjaśnić czym są zaburzenia integracji sensorycznej, posłużę się przykładem podanym przez J. Ayres, twórczynię metody integracji sensorycznej (SI):
„Mózg można porównać do wielkiego miasta, a impulsy nerwowe do ruchu ulicznego. Dobre przetwarzanie sensoryczne umożliwia łatwy i szybki przepływ wszystkich impulsów do miejsca przeznaczenia. Dysfunkcja integracji sensorycznej to rodzaj „korka” w mózgu. Pewne informacje sensoryczne „utknęły w korku”, przez co nie dotarły do odpowiednich części mózgu, które nie są w stanie teraz normalnie pracować” [1].
Wiemy, że korki w mieście można zmniejszyć, ale dysfunkcje w przetwarzaniu sensorycznym również. I choć nie jest to choroba, to jednak w znaczący sposób wpływa i może utrudniać funkcjonowanie dziecka w wielu obszarach. Tym bardziej, że jeśli mózg w odpowiedni sposób nie przetwarza informacji sensorycznych, to zwykle również nie kieruje sprawnie zachowaniami [1].
Czego mogą dotyczyć trudności w przetwarzaniu bodźców sensorycznych?
Typologii zakłóceń integracji sensorycznej jest kilka, jednak na potrzeby tego tekstu będę się opierała na typologii opracowanej przez Lucy J. Miller [2]. Wyróżnia ona trzy główne typy zakłóceń przetwarzania sensorycznego, są to:
zaburzenia modulacji sensorycznej,
zaburzenia różnicowania sensorycznego,
oraz zaburzenia ruchu na bazie sensorycznej.
W tym właśnie tekście zostaną opisane zaburzenia modulacji, które uważa się za najczęściej występujący rodzaj zaburzeń przetwarzania bodźców sensorycznych. Autorka przytoczonej wyżej typologii wyszczególniła trzy podtypy zaburzeń modulacji, to jest: nadreaktywność sensoryczną, podreaktywność sensoryczną oraz poszukiwanie sensoryczne. Brzmi skomplikowanie, ale poniżej wszystko postaram się wyjaśnić.
Nadwrażliwość sensoryczna
Nadreaktywność, to innymi słowy nadwrażliwość sensoryczna, zwana też obronnością sensoryczną. Dziecko nadwrażliwe na stymulację sensoryczną odbiera ją w sposób bardziej intensywny niż przeciętny człowiek. Jego ciało odczuwa zbyt szybko i zbyt mocno, a niekiedy reakcja na bodziec trwa dłużej niż przeciętnie [3]. Co to oznacza? To, że dziecko ma tendencję do reagowania na niektóre (nieszkodliwe) bodźce w sposób nadmierny, a więc taki, jak gdyby były niebezpieczne czy też sprawiające ból [4]. Nadmierna wrażliwość może dotyczyć każdego zmysłu, z wyjątkiem proprioceptywnego. Może występować w obrębie jednego zmysłu lub też kilku jednocześnie.
Co ciekawe, jeśli osobę o typowym rozwoju będziemy głaskać w jednym miejscu przez dłuższy czas, szybko przywyknie do tego bodźca i przestanie na niego reagować. Inny przykład: jeśli przed wyjściem do pracy psikamy się ulubionymi perfumami, to po chwili już nie czujemy ich zapachu, prawda? Nie czujemy nie dlatego, że perfum się ulotnił, ale dlatego, że nasz nos przyzwyczaił się do tego zapachu i mózg zaczął ignorować ten bodziec. Ten proces nazywamy habituacją. W przypadku dzieci z nadwrażliwością sensoryczną habituacja nie występuje. Dziecko cały czas odczuwa dostarczane stymulacje tak samo intensywnie.
Wiemy już, na czym polega nadwrażliwość sensoryczna. Jakie są jednak przejawy tego rodzaju nieprawidłowości? Poniżej przedstawię wybrane, charakterystyczne symptomy nadwrażliwości w obrębie każdego zmysłu.
Nadwrażliwość dotykowa:
niechęć do kontaktu fizycznego z innymi osobami (np. dotykanie, przytulanie),
unikanie pewnych faktur (np. przedmiotów śliskich, lepkich, mokrych, brudzących),
nietolerancja określonych konsystencji potraw (możliwość występowania odruchu wymiotnego w reakcji na grudki w pokarmie płynnym),
potrzeba silnego ucisku, wciskania się w ciasne miejsca lub leżenia pod ciężką kołdrą,
tendencja do trzymania przedmiotów opuszkami palców,
unikanie chodzenia boso np. po trawie, piasku,
zakłócenia koncentracji uwagi,
krzyki, płacz, histeria podczas kąpieli, mycia np. zębów, twarzy, włosów,
unikanie kąpieli pod prysznicem, preferowanie kąpieli w wannie,
awersyjne reakcje na czesanie czy obcinanie włosów, a nawet obcinanie paznokci,
unikanie ubrań przylegających, z materiałów sztywnych i szorstkich,
preferowanie ubrań obszerniejszych, o długich rękawach i nogawkach,
wrażliwość na metki i szwy w ubraniach,
problem ze zmianą garderoby sezonowej – z letniej na zimową i odwrotnie,
stronienie od zabaw manualnych polegających na zabawie w piasku, lepieniu, malowaniu palcami [3, 4, 5, 6].
Nadwrażliwość słuchowa:
wrażenie posiadania przez dziecko supersłuchu – słyszy dźwięki, na które inni nie zwracają uwagi,
zasłanianie, zatykanie uszu w reakcji na niektóre dźwięki,
rozdrażnienie i pobudzenie w miejscach głośnych,
unikanie pewnych dźwięków, np. dźwięk odkurzacza, suszarki do włosów, blendera itp.,
zagłuszanie dźwięków otoczenia poprzez wydawanie dźwięków, krzyk, nieprzerwane mówienie,
niechęć do zabawek dźwiękowych,
reagowanie strachem lub silnymi emocjami na dźwięki nagłe, wysokie, głośne,
zmęczenie po pobycie w przedszkolu, szkole; mówienie, że jest tam głośno [3, 6].
Nadwrażliwość przedsionkowa:
lęk przed oderwaniem stóp od podłoża, a tym samym tendencja do szurania nogami,
lęk wysokości – nawet przy lekko podniesionej powierzchni,
choroba lokomocyjna,
strach przed upadkiem, nawet w sytuacjach, gdy nie ma realnego zagrożenia,
niechęć do zabaw na: zjeżdżalni, huśtawkach, karuzeli, trampolinie itp.,
lęk przed ruchem obrotowym i ruchem w tył,
trudności z równowagą, oceną odległości,
podczas zabaw ruchowych wymaganie stałej obecności osoby dorosłej,
unikanie chodzenia po krawężnikach, wspinania się, zeskakiwania nawet z przedmiotów niewysokich,
lęk przed odchyleniem głowy w tył lub w dół [3, 5, 6].
Nadwrażliwość wzrokowa:
niechęć do jasnego światła sztucznego i ostrzejszego światła słonecznego
unikanie światła błyszczącego, migoczącego – odwracanie się, zasłanianie i zamykanie oczu,
chęć noszenia okularów przeciwsłonecznych,
preferowanie światła rozproszonego lub też półmroku,
mruganie, pocieranie i mrużenie oczu,
unikanie kontaktu wzrokowego,
odmawianie uczestnictwa w zabawach lub zajęciach z większą liczbą dzieci,
bóle głowy lub brzucha w reakcji na nadmiar bodźców wzrokowych,
zamykanie oczu lub robienie uniku w reakcji na rzuconą piłkę lub inny przedmiot,
unikanie świecących, migających zabawek [3, 6, 7].
Nadwrażliwość węchowa:
wyczuwanie zapachów, na które inni nie zwracają uwagi lub ich nie czują,
pobudzenie, rozdrażnienie, zdenerwowanie w obecności niektórych zapachów,
odmawianie zjedzenia produktu/ potrawy, która „śmierdzi”,
choroba lokomocyjna,
mdłości i odruch wymiotny w reakcji na niektóre zapachy [3].
Nadwrażliwość smakowa/ustna:
niechęć do mycia zębów i wszelkich czynności higienicznych w obrębie twarzy i ust,
problemy z korzystaniem z usług stomatologicznych lub ortodontycznych – nie ze względu na lęk przed specjalistą, ale niechęć do manipulowania w obrębie twarzy i jamy ustnej,
unikanie jedzenia o określonej konsystencji, fakturze,
dławienie się i odruch wymiotny podczas spożywania niektórych posiłków,
duża wybiórczość w kwestii jedzenia,
tendencja do jedzenia ciągle tych samych produktów/ potraw,
trudności z ssaniem, żuciem, gryzieniem (obecnie lub w przeszłości),
opóźniony rozwój mowy [3].
Podreaktywność sensoryczna
Z kolei podreaktywność nazywana jest inaczej podwrażliwością. Skoro nadwrażliwość oznacza, że czujemy więcej, mocniej, szybciej, bardziej, to podwrażliwość oznacza, że…? Właśnie! Że czujemy mniej, słabiej, wolniej lub też w ogóle nie zauważamy bodźców sensorycznych. Jeżeli dowolną stymulację sensoryczną o tym samym natężeniu podamy dziecku podwrażliwemu oraz dziecku bez zaburzeń przetwarzania sensorycznego, to które z nich będzie potrzebowało dłuższej i mocniejszej stymulacji? Zgadza się, dziecko podwrażliwe sensorycznie. Reaguje ono na bodźce z niewystarczającą intensywnością, przeważnie też wolniej. Nierzadko stymulacja sensoryczna musi być podawana częściej, trwać dłużej, być bardziej intensywna, aby dziecko na nią zareagowało. Podwrażliwość bywa niebezpieczna, ponieważ dziecko może być mniej wrażliwe na ból, urazy czy skaleczenia, a nawet gryźć i jeść przedmioty niejadalne. [4].
Aby jeszcze lepiej zobrazować specyfikę podreaktywności sensorycznej, poniżej opiszę wybrane symptomy tego podtypu zaburzenia modulacji, w odniesieniu do poszczególnych zmysłów.
Podwrażliwość dotykowa:
mniejsza wrażliwość na ból, skaleczenia czy urazy,
nieświadomie dziecko może sprawiać innym ból fizyczny,
niezauważanie ubrudzenia ust, dłoni i innych części ciała,
słabsze czucie temperatury (np. podczas upału mogą nosić ciepłą bluzę),
ssanie, żucie, gryzienie i jedzenie przedmiotów niejadalnych (ubrania, zabawki lub przedmioty znalezione na podłodze/ziemi, np. żwirek, trociny, okruchy, papier)
częste dotykanie ludzi, nawet wtedy, gdy nie jest to stosowne,
odczuwanie potrzeby dotykania różnych faktur,
preferencje agresywnej zabawy i czynności, przy których można się pobrudzić,
umiłowanie ciasnych przestrzeni, leżenia pod ciężką kołdrą, kocem; przepychania i noszenia ciężkich przedmiotów,
potrzeba mocnego docisku i masażu,
wysoki próg bólu [3, 4].
Podwrażliwość słuchowa:
domaganie przebywania w miejscach głośnych,
stwarzanie sytuacji hałasu,
trudność w określaniu źródła i lokalizacji dźwięku,
brak reakcji na komunikaty werbalne (przy sprawnym narządzie słuchu),
wrażenie bycia odpornym na pewne dźwięki,
potrzeba powtarzania komunikatów, poleceń, ponieważ dziecko nie zrozumiało lub nie zapamiętało,
częste pytanie: „Co?”, „Słucham?”,
raczej ciche usposobienie w okresie niemowlęctwa [3].
Podwrażliwość przedsionkowa:
wzmożona potrzeba ruchu, zwłaszcza obrotowego,
nieodczuwanie mdłości podczas intensywnego kręcenia się,
brak świadomości nagłej zmiany pozycji ciała, np. niezauważanie, że się spada z krzesła,
brak lub obniżona umiejętność utrzymania równowagi,
obniżone napięcie mięśniowe – w obrębie ciała, ale również narządów mowy,
wzmożone napięcie w kończynach,
utrzymywanie nieprawidłowej postawy ciała (np. siad w literę „W”, chód na szerokiej podstawie),
częste upadki, potykanie się, wpadanie na przedmioty, zderzanie się z nimi,
trudności w odpowiednim odbiorze i przetwarzaniu bodźców wzrokowych i słuchowych,
szybsza męczliwość [3, 4, 5].
Podwrażliwość proprioceptywna:
niekontrolowane, chaotyczne ruchy ciała,
mniejsza precyzja ruchów rąk,
preferowanie mocnego uścisku,
tendencja do gryzienia i szczypania – siebie i innych (widoczne zwłaszcza u małych dzieci),
niszczenie zabawek i przedmiotów z powodu słabszej kontroli nad dotykiem,
nieumiejętność dostosowania siły do zadania – robienie czegoś zbyt mocno lub za słabo,
preferowanie agresywnych zabaw i aktywności,
trudności z siedzeniem w bezruchu,
ciągła potrzeba ruchu, wiercenia się, poruszania dookoła [3, 5].
Podwrażliwość wzrokowa:
potrzeba intensywnych stymulacji wzrokowych,
trudności w dostrzeganiu zmian, określaniem różnic i podobieństw (np. na obrazkach),
trudności w orientacji przestrzennej,
wpatrywanie się w świecące, migające, kręcące się przedmioty,
fascynacja lustrami i błyszczącymi powierzchniami,
trudności z układaniem puzzli, klocków, niechęć do tego rodzaju aktywności,
niezauważanie szybko zbliżającego się przedmiotu (np. piłki)
trudności z utrzymaniem się w liniaturze podczas pisania czy kolorowania [3, 7].
Podwrażliwość węchowa:
niezwracanie uwagi na intensywne czy brzydkie zapachy,
trudności z rozpoznawaniem zapachów i smaków,
łaknienie brzydkich zapachów, np. zapach odchodów, śmieci [3]
Podwrażliwość smakowa/ustna:
trudności z rozpoznawaniem smaków, określaniem czy potrawa jest słona czy ostra,
preferowanie mocno przyprawionych posiłków,
dania bardzo ostre nie wywierają na dziecku wrażenia [3].
Poszukiwanie sensoryczne
Dziecko poszukujące bodźców sensorycznych wręcz łaknie doznań zmysłowych. Aktywnie dąży do określonych stymulacji, aby zaspokoić swoje potrzeby. Często te poszukiwania wrażeń sensorycznych stwarzają zagrożenie lub nie są społecznie akceptowane. Jeśli dziecko potrzebuje wrażeń sensorycznych, może wąchać, dotykać, smakować itd. wszystko, czego tylko zapragnie [3, 4].
Dziecko o typie poszukiwacza często bawi się w sposób, który dla obserwatora może wydawać się niebezpieczny, impulsywny, agresywny czy nieprzyjemny. Jeśli poszukuje wrażeń zapachowych, to zwykle wącha wszystko, co intensywnie pachnie, np. benzynę, toaletowe środki czystości, rozpuszczalniki itd. Gdy potrzebuje bodźców przedsionkowych i proprioceptywnych, to może więcej skakać, biegać, przepychać się, turlać, huśtać, wspinać, kręcić, żuć, gryźć, dźwigać itd. Jeśli z kolei szuka stymulacji dotykowej, to może domagać się więcej przytulania, masowania, ugniatania czy baraszkowania. A gdy czuje potrzebę wrażeń wzrokowych, to może świecić sobie latarką w oczy, bawić się światełkami czy oglądać szybko ruszające się przedmioty [6]. W przypadku braku zaspokojenia potrzeb sensorycznych, dziecko może być poirytowane, zdenerwowane, a także może przejawiać zachowania impulsywne i agresywne [6]. Dziecko o typie poszukiwacza często odbierane jest jako niegrzeczne, źle wychowane, agresywne czy niesforne.
To jeszcze nie koniec… Połączenie reakcji
Nie może być zbyt łatwo ;-). Istnieje jeszcze kombinacja nadreaktywności i podreaktywności, która nie jest wyszczególniona jako odrębny podtyp zaburzeń przetwarzania sensorycznego o typie modulacji. Ta kombinacja reakcji na wrażenia sensoryczne dotyczy różnych lub tego samego zmysłu i może się zmieniać w zależności od dnia, otoczenia, ilości snu i wielu innych czynników dodatkowych. Przykładowo: dziecko może być nadwrażliwe słuchowo, a więc zatykać uszy na dźwięk odkurzacza, jednocześnie będąc poszukiwaczem sensorycznym, który bez przerwy gryzie rękawy, ponieważ potrzebuje stymulacji jamy ustnej [4].
Kończąc, chciałabym podkreślić, że podane wyżej objawy zaburzeń modulacji sensorycznej są jedynie przykładami i nie wyczerpują wszystkich możliwych wariantów zachowań czy reakcji dziecka. Jednocześnie chciałabym zwrócić uwagę, że każdy z nas ma tak zwany profil sensoryczny, który określa, jakie bodźce preferujemy, jakich unikamy i jak je przetwarzamy. Potrafisz spać przy włączonym telewizorze? A może nie zaśniesz jeśli nie ma sterylnej ciszy? Czy to już oznaka zakłóceń przetwarzania sensorycznego? Absolutnie nie. O zaburzeniach przetwarzania sensorycznego mówimy wtedy, gdy sposób przetwarzania bodźców utrudnia nam codzienne funkcjonowanie. A jeśli nie utrudnia - możesz spać spokojnie.
Malwina Kocoń
terapeutka SI
Bibliografia:
Ayres A. J. (2015), Dziecko a integracja sensoryczna, Grupa Wydawnicza Harmonia, Harmonia Universalis, Gdańsk, s. 61.
Miller L.J., Anzalone M.E., Lane S.J., Cermak S.A., Osten E.T. (2007), Concept Evolution in Sensory Integration: A Proposed Nosology for Diagnosis. The American Journal of Occupational Therapy, Vol. 6, Nr 12, s. 135-140.
Sher B. (2018), Codzienne gry i zabawy dla dzieci z zaburzeniami przetwarzania sensorycznego, Grupa Wydawnicza Harmonia, Harmonia Universalis, Gdańsk.
Arnwine B. (2018), Rozpoczynanie terapii integracji sensorycznej, Grupa Wydawnicza Harmonia, Harmonia Universalis, Gdańsk.
Odowska-Szlachcic B. (2020), Terapia integracji sensorycznej. Ćwiczenia usprawniające bazowe układy zmysłowe i korygujące zaburzenia planowania motorycznego, zeszyt 1, Grupa Wydawnicza Harmonia, Harmonia Universalis, Gdańsk.
Przyrowski Z. (2019), Integracja sensoryczna. Teoria, diagnoza, terapia, Wydawnictwo EMPIS, Warszawa.
Netografia:
https://barbarapakula.pl/obszary-zaburzen-integracji-sensorycznej/ [dostęp: 10.09.2021]
Więcej na temat pracy naszych terapeutów zajmujących się Integracją Sensoryczną.
Commentaires