Jak psycholog stawia wstępną diagnozę? Przegląd testów i narzędzi stosowanych w praktyce

Czym jest diagnoza psychologiczna?

Psychologia, jako nauka oparta na badaniach empirycznych, stawia sobie za cel zrozumienie człowieka — jego myśli, emocji i zachowań. Aby to osiągnąć, korzysta z metod pozwalających na rzetelne zbieranie i interpretowanie danych. Kluczowe znaczenie ma tu nie tylko precyzyjna metodologia, ale również etyka i odpowiedzialność w formułowaniu wniosków. Narzędzia diagnostyczne, takie jak testy psychologiczne, kwestionariusze czy skale oceny, są wsparciem dla specjalisty, ale to psycholog – opierając się na swojej wiedzy, doświadczeniu oraz indywidualnym podejściu do każdej osoby – decyduje, które aspekty funkcjonowania warto zbadać i jak interpretować uzyskane wyniki. W naszym Centrum stosujemy szeroki wachlarz sprawdzonych narzędzi diagnostycznych, które – obok wywiadu i obserwacji – pomagają lepiej zrozumieć potrzeby, trudności i potencjał dziecka i jego rodziny. W dalszej części artykułu przybliżymy, z jakich testów korzystamy i jak przebiega proces diagnozy psychologicznej w praktyce.

Dobór narzędzi diagnostycznych: jak dostosować testy do potrzeb dziecka?

Dobór narzędzi diagnostycznych w pracy z dziećmi ma charakter wieloaspektowy i zawsze powinien być dostosowany do konkretnego problemu, z jakim zgłaszają się opiekunowie. Inne testy zostaną zastosowane w przypadku podejrzenia dysleksji, a inne przy trudnościach emocjonalnych, deficytach uwagi czy objawach sugerujących ADHD. W zależności od potrzeb, psycholog może oceniać ogólny rozwój poznawczy i intelektualny dziecka, jego funkcje poznawcze – takie jak pamięć, uwaga czy zdolności werbalne – a także funkcjonowanie emocjonalno-behawioralne, kompetencje społeczne i adaptacyjne oraz ewentualne zaburzenia współwystępujące. Indywidualne podejście do diagnozy pozwala trafnie dobrać narzędzia i uzyskać rzetelny obraz funkcjonowania dziecka w różnych obszarach.

Pierwszy krok w diagnozie - etap przesiewowy

Etap przesiewowy w badaniu psychologicznym to wstępna ocena, która pozwala szybko zorientować się, czy u dziecka mogą występować trudności wymagające pogłębionej diagnozy. Na tym etapie psycholog korzysta z krótszych, prostszych narzędzi – takich jak kwestionariusze, check-listy czy obserwacja – które pomagają wskazać obszary rozwoju wymagające dalszego zbadania. Przesiew ma na celu wychwycenie pierwszych sygnałów nieprawidłowości, ale nie służy do stawiania ostatecznej diagnozy. Jest to punkt wyjścia, który pozwala zdecydować, jakie testy i metody należy zastosować w kolejnym, bardziej szczegółowym etapie badania.

Pierwszy etap diagnozy to użycie m.in. kwestionariusza wywiadu. Foto: pl.freepik.com

Niektóre testy stosowane przez psychologa w Centrum Terapii Dziecięcej Toto

Jednym z narzędzi służących do oceny rozwoju dzieci w wieku od 12. miesiąca życia do 12. roku życia jest KSRD – Krótka Skala Rozwoju Dziecka, opracowana przez Magdalenę Chrzan-Dętkoś. Narzędzie to pozwala na wstępną ocenę funkcjonowania dziecka w takich obszarach jak: rozwój motoryczny, poznawczy, emocjonalny oraz mowa. Może być stosowane zarówno podczas wywiadu z opiekunem, jak i w oparciu o obserwację dziecka w naturalnych warunkach – na przykład w przedszkolu czy szkole. KSRD ma formę listy kontrolnej bazującej na normach rozwojowych i składa się z 14 arkuszy diagnostycznych, odpowiadających konkretnym etapom życia dziecka (od 12 miesięcy do 12 lat). Dzięki temu narzędzie umożliwia szybkie wychwycenie ewentualnych opóźnień lub nieprawidłowości, które mogą wymagać pogłębionej diagnozy.

Testem wykorzystywanym do wczesnej oceny funkcjonowania najmłodszych dzieci w obszarze relacji społecznych i emocji jest Skala Rozwoju Społeczno-Emocjonalnego Dziecka w wieku 1,5–5,5 roku, narzędzie opracowane przez Instytut Badań Edukacyjnych (IBE). Skala umożliwia ocenę takich aspektów jak: 

• zdolność do nawiązywania kontaktów z innymi, 

• rozumienie i wyrażanie emocji, 

• samoregulacja 

• umiejętność współpracy. 

Narzędzie może być wykorzystywane zarówno przez psychologów, jak i pedagogów pracujących z małymi dziećmi, np. w przedszkolach, poradniach czy żłobkach. Jego zaletą jest przystępna forma – oparta na obserwacji i rozmowie z opiekunem – która pozwala na szybką identyfikację ewentualnych trudności w rozwoju społecznym i emocjonalnym dziecka. Skala ta może pełnić funkcję zarówno przesiewową, jak i wspierającą dalszą diagnozę lub planowanie działań wspomagających rozwój.

Iloraz Empatii i Myślenia Usystematyzowanego u dzieci (IEiMU) to narzędzie psychometryczne służące do oceny dwóch istotnych aspektów funkcjonowania poznawczo-społecznego: zdolności empatyzowania oraz skłonności do systematyzowania. Oparte jest na oryginalnych konstrukcjach Stephena Barona-Cohena – skali EQ (Empathy Quotient) oraz SQ (Systemizing Quotient) – i zaadaptowane do warunków polskich jako kwestionariusz wypełniany przez rodziców dzieci w wieku od około 4 do 11 lat. Z uwagi na swój profil IEiMU jest szczególnie przydatny w badaniach nad rozwojem poznania społecznego u dzieci, analizie funkcjonowania emocjonalnego oraz we wstępnej ocenie profilu poznawczego w kontekście zaburzeń neurorozwojowych. Jego prostota, łatwość użycia i szeroka baza teoretyczna czynią go dobrym uzupełnieniem klasycznych testów psychologicznych stosowanych w diagnozie rozwoju dziecka.

Profil Rozwoju Emocjonalnego i Społecznego (PREiS-33) to narzędzie diagnostyczne stworzone z myślą o ocenie funkcjonowania dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym w obszarze emocjonalnym i społecznym. Składa się z 33 pozycji oceniających m.in. umiejętność regulacji emocji, nawiązywania i utrzymywania relacji, reagowania w sytuacjach społecznych czy poziom empatii. Narzędzie bazuje na obserwacji zachowań dziecka w codziennych sytuacjach oraz na informacji uzyskanej od opiekunów lub nauczycieli. PREiS-33 może być stosowany zarówno w celach przesiewowych, jak i w ramach pogłębionej diagnozy psychologicznej. Pozwala na szybkie zidentyfikowanie obszarów wymagających wsparcia i zaplanowanie odpowiednich działań terapeutycznych lub wychowawczych.

M-CHAT-R/F (Modified Checklist for Autism in Toddlers, Revised with Follow-Up) to przesiewowe narzędzie służące do wczesnego wykrywania ryzyka zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD) u małych dzieci, w wieku od 16 do 30 miesięcy. Składa się z dwóch etapów: wstępnej listy 20 pytań, które wypełnia rodzic lub opiekun dziecka, oraz opcjonalnego etapu uzupełniającego (Follow-Up), przeprowadzanego przez specjalistę w przypadku wyników sugerujących podwyższone ryzyko. Pytania dotyczą codziennych zachowań dziecka, takich jak kontakt wzrokowy, reakcje na imię, dzielenie się uwagą czy zabawa symboliczna. M-CHAT-R/F jest proste w użyciu, a jego celem nie jest postawienie diagnozy, lecz szybka identyfikacja dzieci, które mogą wymagać dalszej, pogłębionej oceny diagnostycznej. Narzędzie to z powodzeniem stosuje się w praktyce klinicznej, pediatrycznej i psychologicznej jako pierwszy krok w kierunku wczesnej interwencji.

Kwestionariusz SDQ (Strengths and Difficulties Questionnaire) to krótkie, przesiewowe narzędzie służące do oceny funkcjonowania emocjonalnego i społecznego dzieci i młodzieży w wieku od 2 do 17 lat. Składa się z 25 pytań podzielonych na pięć skal: trudności emocjonalne, problemy z zachowaniem, nadpobudliwość i deficyt uwagi, problemy w relacjach rówieśniczych oraz pozytywne zachowania prospołeczne. Kwestionariusz może być wypełniany przez rodziców, nauczycieli, a w przypadku starszych dzieci – także samodzielnie przez dziecko. SDQ pozwala szybko zidentyfikować obszary, które mogą wymagać dalszej diagnozy lub wsparcia. Ze względu na swoją prostotę, dostępność i walidację w wielu językach (w tym polskim), jest szeroko stosowany w poradniach psychologicznych, szkołach i badaniach naukowych jako jedno z podstawowych narzędzi do oceny trudności i zasobów rozwojowych dzieci.

ASRS® (Autism Spectrum Rating Scales) to narzędzie służące do przesiewowej oceny objawów charakterystycznych dla zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD) u dzieci i młodzieży. Test ten został opracowany z myślą o uchwyceniu szerokiego zakresu trudności typowych dla ASD – od problemów w komunikacji i relacjach społecznych, przez nietypowe wzorce zachowań, aż po deficyty w zakresie uwagi i samoregulacji. ASRS® uwzględnia kryteria diagnostyczne zawarte w klasyfikacji DSM-IV-TR i może być stosowany jako jedno z narzędzi wspierających proces diagnozy.

Revised Child Anxiety and Depression Scale – Parent Version (RCADS-R) to kwestionariusz służący do oceny objawów lękowych i depresyjnych u dzieci i młodzieży w wieku od 8 do 18 lat, wypełniany przez rodzica lub opiekuna. Narzędzie zostało opracowane na podstawie kryteriów diagnostycznych DSM i obejmuje kilka skal, m.in. dotyczących lęku uogólnionego, lęku społecznego, fobii, separacyjnego zaburzenia lękowego, obsesyjno-kompulsyjnego zaburzenia oraz depresji. RCADS-R pozwala na przesiewową ocenę nasilenia objawów i jest pomocne w identyfikacji dzieci, które mogą wymagać dalszej diagnozy psychologicznej lub psychiatrycznej. Kwestionariusz znajduje zastosowanie w praktyce klinicznej, poradnictwie psychologicznym i badaniach naukowych, a jego wersja rodzicielska dostarcza cennego uzupełnienia do samooceny dziecka, zwłaszcza w kontekście trudności emocjonalnych.

Dlaczego pełna diagnoza to coś więcej niż wyniki testów?

W przypadku gdy wyniki etapu przesiewowego lub obserwacji wskazują na nieprawidłowości w rozwoju dziecka, kluczowe jest skierowanie go – wraz z rodziną – na pogłębioną diagnozę psychologiczną. Taka diagnoza pozwala na szczegółowe zrozumienie trudności dziecka i zaplanowanie adekwatnych form wsparcia. Należy jednak pamiętać, że testy psychometryczne to tylko jeden z elementów całego procesu diagnostycznego. Ich wyniki muszą być zawsze interpretowane w szerszym kontekście: w oparciu o wywiad z opiekunami, obserwację dziecka w różnych sytuacjach oraz uwzględnienie jego funkcjonowania w środowisku domowym, przedszkolnym czy szkolnym. Tylko takie całościowe, zintegrowane podejście daje rzetelny obraz dziecka i umożliwia trafne rozpoznanie jego potrzeb. Proces diagnozy jest rozłożony w czasie, nierzadko przenika się na pewnym etapie z procesem terapeutycznym i przede wszystkim wymaga interdyscyplinarnej współpracy specjalistów.

Anna Słońska

psycholog

psychoterapeuta aplikant